Honingbijen moeten, als sociale insecten die in een kolonie leven, met elkaar communiceren. Ze gebruiken beweging, geuraanwijzingen en zelfs voedseluitwisselingen om informatie te delen. De arbeiders van de bijen voeren een reeks bewegingen uit, vaak de ‘waggel-dans’ genoemd, om andere arbeiders de locatie van voedselbronnen, op meer dan 150 meter van de korf, aan te geven. De verkenners vliegen uit de kolonie op zoek naar stuifmeel en nectar. Als ze erin slagen goede voorraden voedsel te vinden, keren de verkenners terug naar de korf en “dansen” ze op de honingraat.
Honingbijen communiceren via beweging (danstaal)
De honingbij loopt eerst recht vooruit, schudt krachtig met zijn buik en produceert een zoemend geluid met het ritme van zijn vleugels. De afstand en snelheid van deze beweging communiceert de afstand van de foerageerplaats naar de anderen. De communicatierichting wordt complexer, omdat de dansende bij haar lichaam in de richting van het voedsel uitlijnt ten opzichte van de zon. Het gehele danspatroon is een acht, waarbij de bij het rechte deel van de beweging herhaalt, iedere keer dat zij weer naar het midden cirkelt.
Honingbijen gebruiken ook twee variaties van de waggeldans om anderen naar voedselbronnen dichter bij huis te leiden:
- De rondedans, een reeks smalle cirkelvormige bewegingen, waarschuwt kolonie-leden voor de aanwezigheid van voedsel binnen 50 meter van de korf. Deze dans communiceert alleen de richting van de voorraad, niet de afstand
- De sikkeldans, een halvemaanvormig bewegingspatroon, waarschuwt werkbijen voor voedselvoorraden binnen 50-150 meter van de korf.
De honingbijendans werd al in 330 voor Christus waargenomen en opgemerkt door Aristoteles.
Danstaal van de honingbij
Sociaal gedrag bij bijen heeft een aantal voordelen. Een van de belangrijkste hiervan is het vermogen om snel een groot aantal foerageerders te mobiliseren om bloemenbronnen te verzamelen, die mogelijk slechts voor een korte periode beschikbaar zijn. Het vermogen om de locatie zo nauwkeurig te communiceren is een van de meest interessante gedragingen van een zeer interessant insect.
De rekrutering van foerageerders uit een bijenkorf begint wanneer een verkenner-bij terugkeert naar de bijenkorf vol met nectar van een nieuw gevonden nectarbron. Ze begint door 30-45 seconden te spugen en nectar uit te delen aan bijen die in de korf wachten. Zodra haar vrijgevigheid een publiek heeft vergaard, begint het dansen.
In alle gevallen bepaalt de kwaliteit en kwantiteit van de voedselbron de levendigheid van de dansen. Als de nectarbron van uitstekende kwaliteit is, zullen bijna alle foerageerders iedere keer dat ze terugkeren van foerageren enthousiast en lang dansen. Voedselbronnen van mindere kwaliteit zullen minder, kortere en minder krachtige dansen opleveren.
De rondedans
De rondedans wordt gebruikt voor voedselbronnen op 25-100 meter afstand van de korf of dichterbij. Nadat ze een deel van haar nieuw gevonden nectar aan wachtende bijen heeft uitgedeeld, begint de verkenner in een kleine cirkel te rennen, waarbij hij af en toe van richting verandert. Nadat de dans is afgelopen, wordt het voedsel opnieuw verdeeld op deze of een andere plaats op de kam en kan de dans drie of (zelden) vaker worden herhaald.
De rondedans geeft geen richtingsinformatie. Bijen lokten uit tot foerageren nadat een rondedans de korf in alle richtingen was uitgevlogen op zoek naar de voedselbron waarvan ze weten dat die er moet zijn. Geur helpt gerekruteerde bijen om de nieuwe bloemen op twee manieren te vinden. Bijen die naar de dans kijken, detecteren de geur van de bloem die op de dansende bij is achtergebleven. Bovendien laat de verkenner-bij geur achter uit de geurklier op de bloem die de rekruten helpt begeleiden.
De Waggeldans
Naarmate de voedselbron verder weg ligt, wordt de rondedans vervangen door de waggeldans. Er is een geleidelijke overgang tussen de ronde- en waggeldans, die plaatsvindt in een figuur in een acht- of sikkelvormig patroon.
De waggeldans bevat informatie over de richting en energie, die nodig is om naar het doel te vliegen. Energieverbruik (of afstand) wordt aangegeven door de tijd die nodig is om één circuit te maken. Een bij kan bijvoorbeeld:
-
- 8-9 circuits dansen in 15 seconden voor een voedselbron op 200 meter afstand
- 4-5 dansen voor een voedselbron op 1000 meter afstand
- 3 circuits dansen in 15 seconden voor een voedselbron op 2000 meter afstand.
De richting van de voedselbron wordt aangegeven door de richting waarin de danser kijkt tijdens het rechte gedeelte van de dans wanneer de bij waggelt.
-
- Als ze waggelt terwijl ze recht naar boven kijkt, kan de voedselbron in de richting van de zon worden gevonden
- Als ze waggelt onder een hoek van 60 graden links van boven, kan de voedselbron 60 graden links van de zon worden gevonden
- Evenzo, als de danser 120 graden naar rechts of naar boven waggelt, kan de voedselbron 210 graden rechts van de zon worden gevonden
De danser zendt geluiden uit tijdens de waggel-run die de rekruten helpen de richting te bepalen in de duisternis van de korf.
Honingbijen communiceren ook via geurstoffen (feromonen)
Geuraanwijzingen geven ook belangrijke informatie door aan leden van de honingbijenkolonie. Feromonen, geproduceerd door de koningin, regelen de reproductie in de korf. Ze stoot feromonen uit, die vrouwelijke werkers ongeïnteresseerd in paring houden en gebruikt ook feromonen om jonge mannelijke drones aan te moedigen om met haar te paren. De bijenkoningin produceert een unieke geur, die de gemeenschap vertelt dat ze springlevend is. Wanneer een imker een nieuwe koningin aan een kolonie voorstelt, moet ze de koningin enkele dagen in een aparte kooi in de korf houden om de bijen vertrouwd te maken met haar geur.
Feromonen spelen ook een rol bij de verdediging van de korf. Wanneer een honingbij steekt, produceert het een feromoon dat haar collega’s waarschuwt voor de dreiging. Daarom kan een onvoorzichtige indringer talloze steken krijgen als een honingbijenkolonie wordt verstoord.
Naast de waggeldans gebruiken honingbijen geurstoffen uit voedselbronnen om informatie door te geven aan andere bijen. Sommige onderzoekers geloven dat de verkenner-bijen de unieke geuren van bloemen die ze bezoeken op hun lichaam dragen en dat deze geuren aanwezig moeten zijn om de waggeldans te laten werken. Met behulp van een robotachtige honingbij die was geprogrammeerd om de waggwldans uit te voeren, merkten wetenschappers op, dat de volgers de juiste afstand en richting konden vliegen, maar dat ze de specifieke voedselbron die daar aanwezig was niet konden identificeren. Toen de bloemige geur aan de robotachtige honingbij werd toegevoegd, konden andere arbeiders de bloemen lokaliseren.
Na het uitvoeren van de waggwldans, kunnen de verkenner-bijen een deel van het voedergewassen delen met de volgende arbeiders, om de kwaliteit van de voedselvoorraad, die op de locatie beschikbaar is, te communiceren.