Kanker is een verzamelnaam voor meer dan honderd verschillende ziekten. Al deze verschillende soorten kanker hebben één gemeenschappelijk kenmerk: een ongeremde deling van lichaamscellen. Bij alle soorten kanker beginnen sommige cellen van het lichaam zich te delen zonder te stoppen en verspreiden ze zich in omliggende weefsels.
Tumoren
Er bestaan twee soorten tumoren (gezwellen): goedaardige (benigne) en kwaadaardige (maligne, kanker) Normaal gesproken groeien en delen menselijke cellen zich om nieuwe cellen te vormen als het lichaam ze nodig heeft. Wanneer cellen oud worden of beschadigd raken, gaan ze dood en nemen nieuwe cellen hun plaats in.
Indien zich kanker ontwikkelt, valt dit ordelijke proces echter uiteen. In geval van tumoren vervormen oude of beschadigde cellen en blijven voortbestaan naast de nieuwgevormde cellen. Deze extra cellen kunnen zich delen zonder te stoppen en kunnen gezwellen vormen, die tumoren worden genoemd.
In tegenstelling tot kwaadaardige tumoren verspreiden goedaardige tumoren zich niet in nabijgelegen weefsels. Goedaardige tumoren kunnen echter soms behoorlijk groot zijn. Wanneer ze worden verwijderd, komen ze meestal niet terug, terwijl kwaadaardige tumoren dat soms wel doen. In tegenstelling tot de meeste goedaardige tumoren elders in het lichaam, kunnen goedaardige hersentumoren wel levensbedreigend zijn.
Kanker
Het woord “kanker” is afgeleid van het Latijnse woord “cancer”, dat oorspronkelijk “kreeft” betekent. Vertaald in het Duits heet de ziekte: “Krebs”. De naam is o.a. reeds door Claudius Galenus (130-210 na Chr) aan de aandoening gegeven, omdat in vroeger tijden de ziekte werd herkend aan de opvallend rode, gezwollen bloedvaten in de nabijheid van de gezwellen, die de artsen van toen deden denken aan de rode pootjes van een kreeft. ‘Neoplasma Malignum’ is de Latijnse benaming voor kanker en heeft de volgende verschijnselen:
- er zijn cellen die zich ongecontroleerd vermenigvuldigen en dit blijven doen;
- in het omliggende weefsel breiden de woekerende cellen zich uit en richten schade aan (invasieve groei of infiltratie);
- ook op ver weg gelegen gebieden in het lichaam worden de woekerende cellen aangetroffen (metastasering ofwel uitzaaiing). Dit gebeurt via de lymfevaten (lymfogene metastasering), via het bloed (hematogene metastasering) en in aanwezige lichaamsholten (bijv. buikholte).
Na hart- en vaatziekten is kanker in Nederland de belangrijkste doodsoorzaak. In 2005 overleden zelfs meer mannen aan kanker dan aan hart- en vaatziekten (bron: CBS).Kanker is een verzamelnaam voor een groep ziekten, die wordt gekenmerkt door ongecontroleerde groei en verspreiding van abnormale cellen in het lichaam. Kanker kan bijna overal in het menselijk lichaam beginnen, dat uit miljarden cellen bestaat. Kankertumoren zijn kwaadaardig, wat betekent dat ze zich in nabijgelegen weefsels kunnen verspreiden of binnendringen. Bovendien kunnen sommige kankercellen, naarmate deze tumoren groeien, afbreken en via het bloed of het lymfesysteem, naar verre plaatsen in het lichaam reizen en nieuwe tumoren vormen, ver van de oorspronkelijke tumor. Normaal gesproken groeien en delen cellen in het lichaam op een gereguleerde manier om weefsels en organen te onderhouden en te herstellen. Bij kanker verliezen cellen echter de controle over dit proces, waardoor ze ongecontroleerd groeien en zich verspreiden via bloed of lymfe naar andere delen van het lichaam. Dit kan leiden tot de vorming van tumoren en schade aan omliggende weefsels en organen. Het is een ernstige aandoening en een van de belangrijkste doodsoorzaken, wereldwijd. Vroegtijdige opsporing en behandeling spelen een cruciale rol bij het verbeteren van de overlevingskansen en het beheersen van de ziekte. Het is belangrijk om regelmatige gezondheidscontroles te ondergaan en gezonde levensstijlgewoonten aan te nemen om het risico op kanker te verminderen.
De oorzaken van kanker kunnen divers zijn en omvatten genetische factoren, blootstelling aan carcinogene stoffen (zoals tabaksrook en bepaalde chemicaliën), stralingsblootstelling, virale infecties en andere milieu-invloeden. Behandelingen voor kanker variëren afhankelijk van het type en stadium van de ziekte, maar kunnen onder meer chirurgie, chemotherapie, bestralingstherapie, immunotherapie en gerichte therapie omvatten.
Er zijn verschillende soorten kanker, afhankelijk van het type weefsel waarin de abnormale cellen zich ontwikkelen. Omdat kanker eigenlijk een verzamelnaam is voor een groep ziekten die gemeen hebben, dat er abnormale cellen ongecontroleerd beginnen te groeien en zich kunnen verspreiden naar andere delen van het lichaam.
Bijna alle medische specialismen hebben met kanker te maken. Echter de specialismen oncologie en radiotherapie zijn in de behandeling hiervan gespecialiseerd.
Celdeling
Ons lichaam is opgebouwd uit miljarden bouwstenen: de cellen. Voortdurend maakt ons lichaam nieuwe cellen aan. Op die manier kan het lichaam groeien en beschadigde en verouderde cellen vervangen. Nieuwe cellen ontstaan door celdeling. Bij celdeling ontstaan uit één cel twee nieuwe cellen, uit deze twee cellen ontstaan er vier, dan acht, enzovoort
- Geregelde celdeling Gewoonlijk regelt het lichaam de celdeling goed. Elke celkern bevat informatie die bepaalt wanneer de cel moet gaan delen en wanneer zij daar weer mee moet stoppen.
Deze informatie ligt vast in onze genen en wordt doorgegeven van ouder op kind. Dit erfelijk materiaal (DNA) komt voor in de kern van iedere lichaamscel. - Ontregelde celdeling Bij zoveel miljoenen celdelingen per dag, kan er iets mis gaan. Dit kan door toeval, maar ook door allerlei schadelijke invloeden: bijvoorbeeld door roken of zonlicht. Doorgaans zorgen ‘reparatiegenen’ voor herstel van de schade. Soms echter faalt dat beschermingssysteem. Dan gaan genen die de deling, groei en ontwikkeling van een cel regelen, fouten vertonen. Treden er verschillende van dat soort fouten op in dezelfde cel, dan gaat deze zich ongecontroleerd delen en ontstaat er een gezwel of tumor.
Epidemiologie
In Nederland werden in 2003, volgens de Nederlandse kankerregistratie, ruim 73.000 gevallen van kanker vastgesteld. In 10% van deze gevallen is reeds eerder al een vorm van kanker gediagnosticeerd. Bij 66.000 mensen werd dus voor het eerst de diagnose kanker gesteld. Ieder jaar sterven in Nederland zo’n 38.000 mensen aan kanker. Op dit moment wordt geschat dat ongeveer 400.000 mensen in Nederland kanker hebben.
- Bij mannen komen met name de volgende typen kanker voor: prostaatkanker, longkanker en darmkanker.
- Bij vrouwen komen het meest voor: borstkanker, darmkanker en longkanker.
- Kankersoorten die bij kinderen en jongeren het meest frequent voorkomen zijn leukemieën, lymfomen en hersentumoren.
Andere soorten zijn:
Oorzaken van mutaties
Centraal in het ontstaan van kanker staan defecten in het DNA. Deze defecten worden ook wel mutaties genoemd. Ze kunnen aanvankelijk op de volgende manieren verkregen worden:
- Erfelijke mutaties: Er zijn mutaties bekend die overgeërfd kunnen worden en een sterk verhoogd risico geven op het ontstaan van kanker. In dit verband wordt ook wel gesproken over erfelijke kanker. Voorbeelden hiervan zijn het BRCA1-gen en het BRCA2-gen. Vrouwen die door overerving een dergelijke mutatie hebben, hebben een sterk verhoogd risico op het krijgen van borstkanker en ook ovariumcarcinoom.
- Verworven door infecties: Verschillende ziekteverwekkers worden in verband gebracht met het ontstaan van bepaalde typen kanker. Enkele voorbeelden hiervan zijn:
- Humaan papillomavirus en het cervixcarcinoom en peniscarcinoom
- Schistosomiasis en het blaascarcinoom
- Epstein-Barrvirus en het Burkitt-lymfoom
- De bacterie helicobacter pylori en maagkanker
- Het Merkelcelpolyomavirus dat aangetoond werd in Merkelcelcarcinoom
- Fysische oorzaken: UV-straling en ioniserende straling kunnen kanker veroorzaken.
- Chemische stoffen: Van verschillende chemische stoffen is bekend dat ze kanker kunnen veroorzaken (carcinogenen). Voorbeelden zijn:
- Asbest en het mesothelioom
- Benzopyreen in rook en het bronchuscarcinoom
- Aromatische aminen in verf en het blaascarcinoom
Er zijn vijf soorten maligne tumoren:
- Carcinomen uit epitheel
- Sarcomen uit steunweefsel
- Maligne lymfomen uit lymfoïde weefsel
- Blastomen uit cellen van zich ontwikkelend weefsel
- Kiemceltumoren uit kiemcellen
Klachten
- Er ontstaan gezwellen (tumoren). Hoewel het woord ’tumor’ voor patiënten vaak een angstige bijklank heeft betekent het niet meer of minder dan ‘zwelling’. Een tumor kan zowel goed- als kwaadaardig zijn. Een goedaardige tumor wordt ook wel benigne genoemd, een kwaadaardige maligne. Bij kanker is er sprake van maligne tumoren.
- Kankerweefsel geneest niet goed en gaat makkelijk bloeden. Bloedverlies (b.v. bij ontlasting, urine, uit de tepel of bij hoesten) is een van de belangrijke vroege waarschuwingssymptomen
- De gezwellen drukken op andere structuren en belemmeren daarvan de werking. Bij de darm kan bv. passage van voedsel onmogelijk worden; bij het ruggenmerg kunnen verlammingen ontstaan; in botten kunnen breuken optreden; bij zenuwen kan pijn ontstaan; in het hoofd ontstaan er ook andere neurologische problemen zoals epilepsie. Als het beenmerg door tumorweefsel wordt vervangen ontstaat ernstige bloedarmoede en stollingsstoornissen
- Kanker veroorzaakt vaak verandering van de stofwisseling en regulatie daarvan (paraneoplastische syndromen), waaronder:
Verhoogde hormoonproductie- Hersen-, zenuw- en/of spierafwijkingen
- Bloed en stollingsafwijkingen
- Huidafwijkingen
- Koorts (tumorkoorts)
- cachexie (vermagering), anorexie (verminderde eetlust)
Diagnostiek
Binnen de oncologie spelen beeldvormende onderzoeken een prominente rol. Belangrijke beeldvormende onderzoeken zijn:
- Röntgenonderzoek
- Echografie
- CT-scan
- MRI-scan
- Skeletscintigrafie (botscan)
- PET-scan
Naast beeldvormend onderzoek zal er ook altijd pathologisch onderzoek nodig zijn. Hierbij kan gekeken worden naar de kankercellen zelf (cytologie) en naar het verband tussen de kankercellen en de omgeving waarin ze liggen (histologie). Dit materiaal kan worden verkregen middels puncties met een naald of via operatieve verwijdering. Vaak wordt operatief gekeken hoe ver het kankerproces is uitgebreid in het lichaam (lymfeklieren en metastasen op afstand).
Uiteindelijk wordt op grond van de diagnostiek het te volgen beleid bepaald.
Binnen de oncologie bestaan de volgende behandelingsopties:
- Chirurgie
- Radiotherapie
- Hyperthermie
- Chemotherapie met behulp van cytostatica
Afhankelijk van de gevoeligheid voor het type behandeling van de tumorcellen, en/of mogelijkheid om het totaal operatief te verwijderen, en/of aanwezigheid van metastasen, wordt een combinatie van verschillende typen behandelingstechnieken gebruikt. De verschillende methoden kunnen in het kader van zowel de curatie als palliatie gebruikt worden. Als er nog geen metastasen zijn, is het chirurgisch verwijderen van de tumor soms curatief. Bij te ver gevorderde kanker kan soms toch besloten worden tot chirurgie om bijvoorbeeld de pijn van de patiënt te verminderen.
Naast deze behandelingen zijn er ook nieuwe therapiën ontwikkeld, zoals gentherapie en immunotherapie. Deze experimentele behandelingen zijn vaak onderdeel van wetenschappelijk onderzoek. Immunotherapie is inmiddels dagelijkse praktijk; bekendste voorbeeld is de behandeling van borstkanker met trastuzumab (Herceptin).
Voorbeelden van succesvolle, op eiwitten gebaseerde middelen van het Amerikaanse bedrijf Genentech, zijn bevacizumab (Avastin) (darmkanker), trastuzumab (Herceptin) (borstkanker) en rituximab (Mabthera) (non-Hodgkinlymfoom). Voor nierkanker heeft Pfizer het middel sunitinib (Sutent) op de markt gebracht en Bayer het middel sorafenib (Nexavar). Naast behandeling van het kankergezwel zelf, worden ook de symptomen en bijwerkingen van de behandelingen behandeld door:
- Pijnstillers en medicamenten die het effect van de pijnstilling versterken
- Medicamenten tegen misselijkheid of obstipatie of droge mond
Preventie van kanker
Het risico op kanker kan belangrijk worden gereduceerd door een gezonde levensstijl. Niet roken, overgewicht vermijden, voldoende fruit en groente eten en regelmatig bewegen zijn algemene aanbevelingen die niet alleen de kans op kanker, maar ook die op hart- en vaatziekten kunnen beperken. Dit betekent niet dat je geen kanker kunt krijgen als je gezond leeft. Ook dan is het risico aanwezig door andere externe invloeden als luchtvervuiling en zonlicht. Genetische aanleg kan onafhankelijk van externe factoren tot kanker leiden.
Preventie bij erfelijke kanker
Bij de preventie van erfelijke vormen van kanker komt vaak veel om de hoek kijken. Indien wenselijk kan bij familiaire vormen van kanker worden besloten tot familiair genetisch onderzoek. In principe mag dit niet gebeuren vóór de leeftijd van achttien jaar.
Dit geldt echter niet voor erfelijke kankervormen, waarbij op jonge leeftijd reeds veelvuldig onderzoek en soms zelfs preventieve behandeling nodig is. Een voorbeeld hiervan is de MEN2-mutatie. Bij dragers van deze mutatie wordt soms al op vijfjarige leeftijd de schildklier preventief verwijderd om schildklierkanker te voorkomen. Bekend zijn de mutaties in het BRCA1-gen en het BRCA2-gen. Mutaties in deze genen geven vrouwen een verhoogd risico op het krijgen van borstkanker en ook eierstokkanker. Het BRCA2-gen kan bij mannen ook borstkanker veroorzaken. Vrouwen die draagster zijn van één van de gemuteerde genen kunnen besluiten preventief hun borsten te laten verwijderen. Hierbij zal een zeer zorgvuldige overweging gemaakt moeten worden door de vrouwen zelf.
Preventie cervixkanker
Infectie met het humaan papillomavirus kan aanleiding geven tot het ontstaan van een voorstadium van cervix- of vulvacarcinoom en genitale wratten. Vaccinatie tegen het humaan papilloma-virus voorkomt meer dan 50% van deze aandoeningen. Deze middelen zijn bekend onder de namen Gardasil en Cervarix.
Zie ook:
Longkanker kan meer dan 20 jaar inactief zijn
Pancreaskanker
HPV-infecties voorkomen door vaccinatie
Ziekte van Bowen, voorstadium plaveiselcelcarcinoom